हितोपदेश-सुभाषित-श्लोकाः - 0.31

मूलम्-

उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मी-

र्दैवेन देयमिति कापुरुषा वदन्ति ।

दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या

यत्ने कृते यदि न सिध्यति कोऽत्र दोषः॥३१॥

पदविभागः-

उद्योगिनं पुरुष-सिंहम् उपैति लक्ष्मीः दैवेन देयम् इति कापुरुषाः वदन्ति । दैवं निहत्य कुरु पौरुषम् आत्म-शक्त्या यत्ने कृते यदि न सिध्यति कः अत्र दोषः॥३१॥

अन्वयः-

उद्योगिनं पुरुष-सिंहम् लक्ष्मीः उपैति । कापुरुषाः ‘दैवेन देयम्’ इति वदन्ति । दैवं निहत्य, आत्म-शक्त्या पौरुषं कुरु । यत्ने कृते यदि न सिध्यति कः अत्र दोषः॥३१॥

प्रतिपदार्थः-

उद्योगिनम् = प्रयत्नशीलं ;  

पुरुषसिंहं = (~पुरुषः सिंह इव, पुरुषसिंहस्तं) सिंहवद् विक्रमशालिनं पुरुषश्रेष्ठम् ; 

लक्ष्मीः = धनं, सम्पत्तिः, सफलता, जयः ;  

स्वयमेव = स्वत एव ; 

उपैति = आगच्छति ; 

कापुरुषाः = उद्योगशक्तिशून्याः, भयशीलाः, कातरा एव, न शूराः ; 

‘दैवेन देयम्’ इति = ‘भाग्येन एव दीयते (सर्वं सुखं दुःखं वे’ति) ;  

वदन्ति = कथयन्ति ; 

दैवम् = भाग्यं, अदृष्टं ; 

निहत्य = तन्मुखप्रेक्षितां विहाय, तदुपेक्ष्येति वा ;  

पौरुषम् = उद्योगं ; कुरु ; 

यत्ने = उद्योगे ; कृते सति ;  

यदि = चेत् ;  

कार्यं न सिध्यति (तर्हि अस्मिन्विषये) ; 

कः = को वा पुंसः ; 

दोषः = अपकर्षकारकं ; 

(नैव कश्चिद्दोष इत्यर्थः) । 

यद्वा-अत्र = यत्ने एव कः = कोऽपि दोषः = त्रुटिरस्तीति विभाव्यम्, अन्यथा बलवति यत्ने सति अवश्यमेव कार्यं भवत्येवेत्यवधेयमित्यन्ये व्याचक्षते ॥३१॥

तात्पर्यम्-

यः प्रयत्नशीलः सिंहवत् विक्रमशाली पुरुषः, सः सफलत्वं प्राप्नोति। भयशीलिनः तु ‘भाग्येनैव दीयते’ इति ब्रुवन्ति। अतः भाग्यमुपेक्ष्य, प्रयत्नं कुरु। यदि यत्नं कृत्वा अपि फलं न प्राप्यते, तर्हि न कोऽपि दोषस्तत्र। अथवा, यदि न प्राप्यते फलं, तर्हि ‘यत्ने को दोषः?’ इति चिन्तनीयम्।