मूलम्-
सर्वस्य हि परीक्ष्यन्ते स्वभावो नेतरे
गुणाः ।
अतीत्य हि गुणान् सर्वान् स्वभावो
मूर्ध्नि वर्तते ॥१.२०॥
पदविभागः-
सर्वस्य हि परीक्ष्यन्ते स्वभावः न
इतरे गुणाः । अतीत्य हि गुणान् सर्वान् स्वभावः मूर्ध्नि वर्तते ॥१.२०॥
अन्वयः-
सर्वस्य हि स्वभावः (परीक्ष्यते) न
इतरे गुणाः परीक्ष्यन्ते । सर्वान् गुणान् अतीत्य हि स्वभावः मूर्ध्नि वर्तते
॥१.२०॥
प्रतिपदार्थः-
सकलस्यापि = गुणिनः, निर्गुणस्य वा, स्वभावाः = प्रकृतिः, संस्कारादयः ; इतरे =
विद्वत्त्-औदार्य- कुशलत्वादयः गुणाः ; 'न परीक्ष्यन्ते' इति शेषः ; कुत एतदत आह-
अतीत्येति ; सर्वान्
गुणान् = सल्लक्षणान् ; अतीत्य =
अतिक्रम्य ; स्वभावः =
प्रकृतिरेव ;मूर्ध्नि =
सर्वेषां गुणानामुपरि, वर्तते =
प्रभवतीत्यर्थः ॥१.२०॥
तात्पर्यम्-
सर्वेषां मनुष्याणां स्वभावः
परीक्ष्यते। इतरे गुणाः न परीक्ष्यन्ते। सर्वान् गुणान् अतिक्रम्य स्वभावः
शिरःस्थायी विराजते।
